Αγγειακά Εγκεφαλικά Επεισόδια και νόσος COVID-19
Το Δεκέμβριο 2019, ο ιός SARS-CoV-2 ανιχνεύθηκε ως ο παθογόνος μικροοργανισμός σε ασθενείς με πνευμονία και λοίμωξη αναπνευστικού συστήματος στην επαρχία Wuhan, Κίνα. Έκτοτε, ο ιός εξαπλώθηκε ραγδαία σε πάνω από 200 χώρες παγκοσμίως και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγεία ανακήρυξε τη νόσο COVID-19 ως πανδημία.
Στην πλειονότητα των περιπτώσεων είναι μία ήπια νόσος του αναπνευστικού και το 80% των ασθενών που θα προσβληθούν από τον ιό θα αναπτύξουν ελάχιστα ή καθόλου συμπτώματα. Το 15% των ασθενών ωστόσο θα χρειαστούν νοσηλεία και το 5% θα νοσήσουν βαριά και θα χρειαστούν εντατική παρακολούθηση και θεραπεία. Ιδιαίτερα ευαίσθητος πληθυσμός για εμφάνιση επιπλοκών από τη νόσο είναι οι ασθενείς με υποκείμενα χρόνια νοσήματα. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται η καρδιακή ανεπάρκεια, η στεφανιαία νόσος, η αρτηριακή υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, η παχυσαρκία, το κάπνισμα.
Ασθενείς με ιστορικό Αγγειακού Εγκεφαλικού Επεισοδίου
Τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια (ΑΕΕ) αποτελούν έναν επιπλέον παράγοντα κινδύνου για σοβαρή νόσηση, όπως περιγράφεται βιβλιογραφικά 1-3. Μάλιστα, φαίνεται πως αρκετοί παράγοντες κινδύνου είναι κοινοί, τόσο για την ανάπτυξη ΑΕΕ όσο και για την ανάπτυξη σοβαρής COVID-19 νόσου. Επομένως, οι ασθενείς με ιστορικό ΑΕΕ έχουν συχνά περισσότερους παράγοντες κινδύνου ταυτόχρονα και ανήκουν στις ευαίσθητες ομάδες πληθυσμού.
Θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα η σημασία της τήρησης των κανόνων υγιεινής από αυτούς τους ασθενείς και η ανάγκη για κατ’ οίκον απομόνωση στο μέτρο του δυνατού. Σε κάθε περίπτωση οι ασθενείς θα πρέπει να συνεχίσουν την αγωγή τους (αντιθρομβωτική, αντιυπερτασική, καρδιολογική αγωγή), καθώς με αυτή μπορούν να ρυθμίσουν και τους υπόλοιπους παράγοντες κινδύνου που τυχόν συνυπάρχουν. Συστήνεται στους ασθενείς η χρήση της τεχνολογίας μέσω της τηλεϊατρικής, με σκοπό την ανανέωση των συνταγών τους από τους θεράποντες ιατρούς (https://www.gov.gr/ipiresies/ugeia-kai-pronoia/phakelos-ugeias/aule-suntagographese).
Επιπλέον, οι κανόνες υγιεινής θα πρέπει να τηρούνται απαρέγκλιτα και από τους φροντιστές ασθενών, σε περίπτωση που δεν υπάρχει η δυνατότητα αυτοεξυπηρέτησης από τους ίδιους. Ιδανικά, το άτομο που φροντίζει τον ασθενή θα πρέπει να είναι το ίδιο.
Ασθενείς με οξέα συμπτώματα Αγγειακού Εγκεφαλικού Επεισοδίου
Τα ΑΕΕ αποτελούν μία από τις πρώτες αιτίες θνησιμότητας και αναπηρίας παγκοσμίως. Οι ασθενείς που εμφανίζουν οξέα συμπτώματα συμβατά με ΑΕΕ, θα πρέπει επειγόντως να ζητήσουν ιατρική βοήθεια, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να δοθεί κατάλληλη αγωγή (https://www.youtube.com/watch?v=iHCZ04GmXkk). Λόγω της COVID-19 πανδημίας, έχει παρατηρηθεί παγκοσμίως μείωση του αριθμού εισαγωγών ασθενών με ΑΕΕ στα τμήματα επειγόντων 4,5. Ασθενείς που εμφανίζουν ήπια συμπτωματολογία συχνά αποφεύγουν την προσέλευση σε νοσοκομείο λόγω του φόβου τους για τον κορωνοϊό. Ως αποτέλεσμα, το χρονικό παράθυρο για χορήγηση θεραπείας στενεύει, οι ασθενείς δεν είναι πλέον κατάλληλοι για να τη λάβουν και εμφανίζουν νευρολογική επιδείνωση. Θα πρέπει να γίνει πλήρως κατανοητό ότι οι ασθενείς με εμφάνιση οξέων συμπτωμάτων συμβατών με ΑΕΕ θα πρέπει επειγόντως να προσέρχονται σε κατάλληλες δομές υγείας (κέντρο υγείας, τμήμα επειγόντων περιστατικών), χωρίς καμία αναβολή. Τονίζεται ότι η αντιμετώπιση και η περίθαλψη των ασθενών αυτών γίνεται με ασφάλεια και λαμβάνονται προστατευτικά μέτρα έναντι του κορωνοϊού 5,6.
Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο ως επιπλοκή της νόσου COVID-19
Στη συντριπτική πλειονότητα των ασθενών, η λοίμωξη από τον ιό SARS-CoV-2 προκαλεί συμπτώματα από το αναπνευστικό σύστημα. Οι νευρολογικές εκδηλώσεις στη νόσο COVID-19 δεν είναι τυπικές και όταν εμφανίζονται οφείλονται σε επιπλοκές από τη μακρά νοσηλεία των ασθενών και την κριτική κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Μεταξύ των νευρολογικών εκδηλώσεων περιγράφονται στη βιβλιογραφία και περιπτώσεις ασθενών με COVID-19, οι οποίοι ανέπτυξαν ΑΕΕ κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους 7,8. Δεν υπάρχει ωστόσο τεκμηριωμένη αιτιοπαθογενετική συσχέτιση. Έχουν περιγραφεί ορισμένοι πιθανοί παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί, οι οποίοι κατά τη διάρκεια κρίσιμης νόσου με COVID-19 δύναται να προκαλούν θρομβωτική κατάσταση στον οργανισμό και καρδιακές αρρυθμίες, με αποτέλεσμα ανάπτυξη ισχαιμικών ΑΕΕ 9. Από την άλλη μεριά, η κατάληψη του υποδοχέα του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης -2 (ACE2) από τον ιό, μπορεί να απορρυθμίσει την αρτηριακή πίεση και σε συνδυασμό με αιματολογικές διαταραχές (διάχυτη ενδοαγγειακή πήξη) να προκαλέσει αιμορραγικό ΑΕΕ 10. Τονίζεται ότι η ανάπτυξη ΑΕΕ ως πιθανή επιπλοκή νόσου COVID-19 περιγράφεται κατά κύριο λόγο σε ασθενείς που νοσηλεύονται σε κριτική κατάσταση και όχι στο γενικό πληθυσμό.
Συμπεράσματα
Το Δεκέμβριο 2019, ο ιός SARS-CoV-2 ανιχνεύθηκε ως ο παθογόνος μικροοργανισμός σε ασθενείς με πνευμονία και λοίμωξη αναπνευστικού συστήματος στην επαρχία Wuhan, Κίνα. Έκτοτε, ο ιός εξαπλώθηκε ραγδαία σε πάνω από 200 χώρες παγκοσμίως και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγεία ανακήρυξε τη νόσο COVID-19 ως πανδημία.
Στην πλειονότητα των περιπτώσεων είναι μία ήπια νόσος του αναπνευστικού και το 80% των ασθενών που θα προσβληθούν από τον ιό θα αναπτύξουν ελάχιστα ή καθόλου συμπτώματα. Το 15% των ασθενών ωστόσο θα χρειαστούν νοσηλεία και το 5% θα νοσήσουν βαριά και θα χρειαστούν εντατική παρακολούθηση και θεραπεία. Ιδιαίτερα ευαίσθητος πληθυσμός για εμφάνιση επιπλοκών από τη νόσο είναι οι ασθενείς με υποκείμενα χρόνια νοσήματα. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται η καρδιακή ανεπάρκεια, η στεφανιαία νόσος, η αρτηριακή υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, η παχυσαρκία, το κάπνισμα.
Ασθενείς με ιστορικό Αγγειακού Εγκεφαλικού Επεισοδίου
Τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια (ΑΕΕ) αποτελούν έναν επιπλέον παράγοντα κινδύνου για σοβαρή νόσηση, όπως περιγράφεται βιβλιογραφικά 1-3. Μάλιστα, φαίνεται πως αρκετοί παράγοντες κινδύνου είναι κοινοί, τόσο για την ανάπτυξη ΑΕΕ όσο και για την ανάπτυξη σοβαρής COVID-19 νόσου. Επομένως, οι ασθενείς με ιστορικό ΑΕΕ έχουν συχνά περισσότερους παράγοντες κινδύνου ταυτόχρονα και ανήκουν στις ευαίσθητες ομάδες πληθυσμού.
Θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα η σημασία της τήρησης των κανόνων υγιεινής από αυτούς τους ασθενείς και η ανάγκη για κατ’ οίκον απομόνωση στο μέτρο του δυνατού. Σε κάθε περίπτωση οι ασθενείς θα πρέπει να συνεχίσουν την αγωγή τους (αντιθρομβωτική, αντιυπερτασική, καρδιολογική αγωγή), καθώς με αυτή μπορούν να ρυθμίσουν και τους υπόλοιπους παράγοντες κινδύνου που τυχόν συνυπάρχουν. Συστήνεται στους ασθενείς η χρήση της τεχνολογίας μέσω της τηλεϊατρικής, με σκοπό την ανανέωση των συνταγών τους από τους θεράποντες ιατρούς (https://www.gov.gr/ipiresies/ugeia-kai-pronoia/phakelos-ugeias/aule-suntagographese).
Επιπλέον, οι κανόνες υγιεινής θα πρέπει να τηρούνται απαρέγκλιτα και από τους φροντιστές ασθενών, σε περίπτωση που δεν υπάρχει η δυνατότητα αυτοεξυπηρέτησης από τους ίδιους. Ιδανικά, το άτομο που φροντίζει τον ασθενή θα πρέπει να είναι το ίδιο.
Ασθενείς με οξέα συμπτώματα Αγγειακού Εγκεφαλικού Επεισοδίου
Τα ΑΕΕ αποτελούν μία από τις πρώτες αιτίες θνησιμότητας και αναπηρίας παγκοσμίως. Οι ασθενείς που εμφανίζουν οξέα συμπτώματα συμβατά με ΑΕΕ, θα πρέπει επειγόντως να ζητήσουν ιατρική βοήθεια, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις μπορεί να δοθεί κατάλληλη αγωγή (https://www.youtube.com/watch?v=iHCZ04GmXkk). Λόγω της COVID-19 πανδημίας, έχει παρατηρηθεί παγκοσμίως μείωση του αριθμού εισαγωγών ασθενών με ΑΕΕ στα τμήματα επειγόντων 4,5. Ασθενείς που εμφανίζουν ήπια συμπτωματολογία συχνά αποφεύγουν την προσέλευση σε νοσοκομείο λόγω του φόβου τους για τον κορωνοϊό. Ως αποτέλεσμα, το χρονικό παράθυρο για χορήγηση θεραπείας στενεύει, οι ασθενείς δεν είναι πλέον κατάλληλοι για να τη λάβουν και εμφανίζουν νευρολογική επιδείνωση. Θα πρέπει να γίνει πλήρως κατανοητό ότι οι ασθενείς με εμφάνιση οξέων συμπτωμάτων συμβατών με ΑΕΕ θα πρέπει επειγόντως να προσέρχονται σε κατάλληλες δομές υγείας (κέντρο υγείας, τμήμα επειγόντων περιστατικών), χωρίς καμία αναβολή. Τονίζεται ότι η αντιμετώπιση και η περίθαλψη των ασθενών αυτών γίνεται με ασφάλεια και λαμβάνονται προστατευτικά μέτρα έναντι του κορωνοϊού 5,6.
Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο ως επιπλοκή της νόσου COVID-19
Στη συντριπτική πλειονότητα των ασθενών, η λοίμωξη από τον ιό SARS-CoV-2 προκαλεί συμπτώματα από το αναπνευστικό σύστημα. Οι νευρολογικές εκδηλώσεις στη νόσο COVID-19 δεν είναι τυπικές και όταν εμφανίζονται οφείλονται σε επιπλοκές από τη μακρά νοσηλεία των ασθενών και την κριτική κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Μεταξύ των νευρολογικών εκδηλώσεων περιγράφονται στη βιβλιογραφία και περιπτώσεις ασθενών με COVID-19, οι οποίοι ανέπτυξαν ΑΕΕ κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους 7,8. Δεν υπάρχει ωστόσο τεκμηριωμένη αιτιοπαθογενετική συσχέτιση. Έχουν περιγραφεί ορισμένοι πιθανοί παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί, οι οποίοι κατά τη διάρκεια κρίσιμης νόσου με COVID-19 δύναται να προκαλούν θρομβωτική κατάσταση στον οργανισμό και καρδιακές αρρυθμίες, με αποτέλεσμα ανάπτυξη ισχαιμικών ΑΕΕ 9. Από την άλλη μεριά, η κατάληψη του υποδοχέα του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης -2 (ACE2) από τον ιό, μπορεί να απορρυθμίσει την αρτηριακή πίεση και σε συνδυασμό με αιματολογικές διαταραχές (διάχυτη ενδοαγγειακή πήξη) να προκαλέσει αιμορραγικό ΑΕΕ 10. Τονίζεται ότι η ανάπτυξη ΑΕΕ ως πιθανή επιπλοκή νόσου COVID-19 περιγράφεται κατά κύριο λόγο σε ασθενείς που νοσηλεύονται σε κριτική κατάσταση και όχι στο γενικό πληθυσμό.
Συμπεράσματα
- Οι ασθενείς με ΑΕΕ έχουν κοινούς παράγοντες κινδύνου για λοίμωξη και πιθανή σοβαρή νόσηση από COVID-19.
- Οι ασθενείς με ΑΕΕ θα πρέπει να συνεχίζουν κανονικά την αγωγή τους στα πλαίσια δευτερογενούς πρόληψης. Συστήνεται στους ασθενείς η χρήση της τεχνολογίας μέσω της τηλεϊατρικής, με σκοπό την ανανέωση των συνταγών τους από τους θεράποντες ιατρούς (https://www.gov.gr/ipiresies/ugeia-kai-pronoia/phakelos-ugeias/aule-suntagographese).
- Συστήνεται αυστηρή τήρηση των κανόνων υγιεινής από τους ασθενείς και τους φροντιστές τους.
- Οι ασθενείς με οξεία εμφάνιση συμπτωμάτων συμβατών με Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο θα πρέπει άμεσα να αναζητούν ιατρική βοήθεια.
- Η αντιμετώπιση και περίθαλψη ασθενών με οξύ Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο γίνεται με ασφάλεια και κατάλληλα προστατευτικά μέτρα.
- Η ανάπτυξη Αγγειακών Εγκεφαλικών Επεισοδίων έχει περιγραφεί ως πιθανή επιπλοκή (χωρίς τεκμηριωμένη αιτιοπαθογενετική συσχέτιση) της νόσου COVID-19, κατά κύριο λόγο σε ασθενείς που νοσηλεύονται σε κριτική κατάσταση και όχι στο γενικό πληθυσμό
Βιβλιογραφία
1. Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, et al.; China Medical Treatment Expert Group for Covid-19. Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China. N Engl J Med 2020;NEJMoa2002032
2. COVID-19 Surveillance Group. Characteristics of COVID-19 patients dying in Italy: report based on available data on March 20th, 2020. Rome, Italy: Instituto Superiore Di Sanita; 2020. https://www.epicentro.iss.it/coronavirus/bollettino/Report-COVID-2019_20_marzo_eng.pdfpdf iconexternal icon
3. Preliminary Estimates of the Prevalence of Selected Underlying Health Conditions Among Patients with Coronavirus Disease 2019 — United States, February 12–March 28, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2020;69:382–386. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.mm6913e2.
4. Zhao J, Rudd A, Liu R. Challenges and Potential Solutions of Stroke Care During the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Outbreak. Stroke. 2020:Strokeaha120029701.
5. Temporary Emergency Guidance to US Stroke Centers During the COVID-19 Pandemic. Stroke.0(0).
6. Khosravani H, Rajendram P, Notario L, Chapman MG, Menon BK. Protected Code Stroke. Stroke.0(0):STROKEAHA.120.029838.
7. Mao L, Wang M, Chen S, et al. Neurological Manifestations of Hospitalized Patients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective case series study. medRxiv. 2020:2020.2002.2022.20026500.
8. Li Y, Wang M, Zhou Y, et al. Acute Cerebrovascular Disease Following COVID-19: A Single Center, Retrospective, Observational Study. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3550025. Published 2020. Accessed April 4, 2020.
9. Guo T, Fan Y, Chen M, et al. Cardiovascular Implications of Fatal Outcomes of Patients With Coronavirus Disease 2019 (COVID-19). JAMA Cardiology. 2020.
10. Wang H-Y, Li X-L, Yan Z-R, Sun X-P, Han J, Zhang B-W. Potential neurological symptoms of COVID-19. Therapeutic Advances in Neurological Disorders. 2020;13:1756286420917830.
2. COVID-19 Surveillance Group. Characteristics of COVID-19 patients dying in Italy: report based on available data on March 20th, 2020. Rome, Italy: Instituto Superiore Di Sanita; 2020. https://www.epicentro.iss.it/coronavirus/bollettino/Report-COVID-2019_20_marzo_eng.pdfpdf iconexternal icon
3. Preliminary Estimates of the Prevalence of Selected Underlying Health Conditions Among Patients with Coronavirus Disease 2019 — United States, February 12–March 28, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2020;69:382–386. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.mm6913e2.
4. Zhao J, Rudd A, Liu R. Challenges and Potential Solutions of Stroke Care During the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Outbreak. Stroke. 2020:Strokeaha120029701.
5. Temporary Emergency Guidance to US Stroke Centers During the COVID-19 Pandemic. Stroke.0(0).
6. Khosravani H, Rajendram P, Notario L, Chapman MG, Menon BK. Protected Code Stroke. Stroke.0(0):STROKEAHA.120.029838.
7. Mao L, Wang M, Chen S, et al. Neurological Manifestations of Hospitalized Patients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective case series study. medRxiv. 2020:2020.2002.2022.20026500.
8. Li Y, Wang M, Zhou Y, et al. Acute Cerebrovascular Disease Following COVID-19: A Single Center, Retrospective, Observational Study. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3550025. Published 2020. Accessed April 4, 2020.
9. Guo T, Fan Y, Chen M, et al. Cardiovascular Implications of Fatal Outcomes of Patients With Coronavirus Disease 2019 (COVID-19). JAMA Cardiology. 2020.
10. Wang H-Y, Li X-L, Yan Z-R, Sun X-P, Han J, Zhang B-W. Potential neurological symptoms of COVID-19. Therapeutic Advances in Neurological Disorders. 2020;13:1756286420917830.